Zaburzenia jedzenia w sporcie

Tytaniczna praca i wyrzeczenia. Balansowanie na granicy wytrzymałości organizmu, by sięgnąć po upragniony laur. Sport to wzruszenia i wielkie emocje. Za to właśnie go kochamy – za wielkie upadki i jeszcze bardziej spektakularne powroty; za rekordy, które wydawać by się mogło, że są już nie do pobicia. Tylko jak awers i rewers, Yin i Yang, tak oglądanym przez nas blaskom, towarzyszą również cienie. Oglądane już mniej chętnie. Przemilczane.

Zaburzenia jedzenia w sporcie – atleci pod lupą

Historia przyglądania się sportowcom uważniej pod kątem problemów jedzeniowych rozpoczyna się wraz z opisem Female Athlete Triad, czyli triady atletek. Zaburzenia jedzenia, brak miesiączki oraz osteoporoza to trzy komponenty wchodzące w jej skład. W grupie podwyższonego ryzyka rozwoju triady znaleźli się przedstawiciele tych dyscyplin, w których:

• istotne są walory estetyczne
• sportowcy rywalizują w kategoriach wagowych
• niska waga koreluje z osiąganymi wynikami (np. bieganie, skok o tyczce, skok wzwyż).

Co jednak z zawodnikami, którzy pomimo prezentowanych objawów nie spełnili kryteriów DSM-IV* i nie postawiono im diagnozy konkretnego zaburzenia jedzenia (anoreksji, bulimii)? Co z tymi zawodniczkami, które miesiączkują, ale regularność ich cykli pozostawia wiele do życzenia?

Takie ujęcie triady pomijało rzeszę osób, które pomimo prezentowanych odchyleń od normy, nie mogły zostać zdiagnozowane jako osoby z zaburzeniami jedzenia. W praktyce były na „najlepszej” drodze do jej rozwoju.  Patrząc na to z drugiej strony: każda choroba ma swoje kryteria, niezbędne do postawienia diagnozy. Zatem po co to larum?

*aktualna klasyfikacja to DSM-V, która zaktualizowała kryteria rozpoznania m.in. anoreksji i bulimii

Brak wiedzy o zaburzeniach jedzenia = brak działań 

W sporcie wyczynowym łatwo zaciera staje się granica między normą a patologią. Sami zawodnicy nie zawsze widzą lub chcą zauważyć problem – w końcu może to rzutować na rozwój ich kariery.

Badanie na 311 atletkach ze szkół wyższych pokazało, że ponad 65% z nich wykazywało uszkodzenia kostno-stawowe. [1] Z tej grupy blisko 36% nie zgłosiło tego faktu trenerowi czy sztabowi.

Sama świadomość zagrożeń wśród szkoleniowców nie wyglądała również najlepiej. Zaledwie 43% z przebadanych 91 trenerów było w stanie zidentyfikować trzy komponenty triady. Wśród lekarzy i fizjoterapeutów było zupełnie podobnie – potrafiła zrobić to niespełna połowa [2]. Trudno zatem reagować, skoro nie wiemy, co powinno nas zaalarmować. 

Jazda na pustym baku, czyli codzienność osób z niedoborem energii

Ponad dekadę później zaktualizowano pojęcie triady. Opisywała już nie same zaburzenia jedzenia, a po prostu niską dostępność energii, której podłożem może być zaburzenie jedzenia (np. anoreksja), ale nie musi.

Przyczyną bywa spożycie zbyt małej ilości pożywienia w stosunku do wydatków energetycznych organizmu. Dodatkowo triada zaczęła uwzględniać subkliniczne zaburzenia miesiączkowania oraz niską gęstość kości. Objęła zatem wspomniane kilka linijek wyżej osoby znajdujące się „w pół drogi”. [3]

Energia dostępna – co to jest?

Codziennie przyswajasz pewną pulę energii wraz z pożywieniem. To, co pozostaje po wydatkach na aktywność fizyczną, nazywa się energią dostępną.

Niska dostępność energii jest definiowana już jako ≤45kcal/kg beztłuszczowej masy ciała. Dostępność ≤30kcal/kg beztłusczowej m.c. wiąże się z negatywnymi skutkami zdrowotnymi.

Jest bardzo prawdopodobne, że sportowiec z BMI <17,5 boryka się z niską dostępnością energii.  Szczególnie, jeśli niska masa ciała jest efektem ciągłych restrykcji, a nie indywidualnych predyspozycji.

Problemy z ilością energii są w zasadzie wierzchołkiem triady. One pociągają za sobą kolejne implikacje zdrowotne.

Female Athlete Triad Coalition wskazuje na potrzebę screeningu w zakresie historii zaburzeń miesiączkowania, złamań przeciążeniowych, diety, przetrenowania a także czynników osobowościowych takich jak perfekcjonizm czy obsesyjność. Ma on pozwolić na wskazanie osób znajdujących się w grupie ryzyka i skłonić do bacznej ich obserwacji.  [4]

Zaburzenia jedzenia nie mają płci

11 do 25% zawodniczek w jednym z badań wykazywało nieprawidłowe wzorce żywieniowe lub zostały uznane za zagrożone występowaniem zaburzeń jedzenia wg kryterium DSM-IV. 14% atletek miało zaburzenia jedzenia (w grupie kontrolnej 5%). [5]

Chociaż tak często o nich myślimy, zaburzenia odżywiania nie dotyczą tylko kobiet. Wśród mężczyzn częstotliwość występowania zaburzeń jedzenia jest niższa w porównaniu do kobiet, jednak wyższa niż u przedstawicieli płci męskiej nieuprawiających sportu (9% vs 0,5%). [6]

Czy zaburzenia jedzenia w sporcie są rzadkie?

Jeśli spojrzymy na częstotliwość triady, która jest szacowana na ok. 0-1,2%, można stwierdzić, że nie jest to zbyt częsty problem. [7]

Jednak gdy weźmiemy pod uwagę występowanie 2 składowych, otrzymujemy wyniki rzędu 2,7-27%. Przy 1 komponencie ten odsetek wzrasta do 16-60%. 3 warunki triady w przywołanych badaniach spełniało 0-15,9%. [8]

Cytowane dane w większości odnoszą się do profesjonalnego sportu, choć również powinniśmy z uwagą przyglądać się sportowi amatorskiemu. Wiele osób przechodzi tę drogę: od walczących z nadwagą i otyłością, do sportsmanów podejmujących mocne treningi kilka(naście) razy w tygodniu. Nie każda z tych osób rozwinie zaburzenia jedzenia. Jednak może paść ich ofiarą, a konkretne symptomy powinny zapalać czerwoną lampkę.

Nie chodzi o to by zaburzeniami jedzenia straszyć. Edukować, oswajać, rozumieć – już tak. Nie wstydźmy się szukać pomocy. Sport, bez względu na stopień zaawansowania, to nie tylko blaski.

Bibliografia

[1] Thein-Nissenbaum JM, et al..: Associations between disordered eating, menstrual dysfunction, and musculoskeletal injury among high school athletes. J Orthop Sports Phys Ther 2011;41(2):60-69.

[2] Pantano KJ: Current knowledge, perceptions, and interventions used by collegiate coaches in the U.S. regarding the prevention and treatment of the female athlete triad. N Am J Sports Phys Ther 2006;1(4):195-207.

[3] Native A, Loucks AB, Manore MM, Sanborn CF, Sundgot-Borgen J, Warren MP; American Collage of Sports Medicine position stand. The female athlete triad. Med Sci Sports Exerc. 2007 Oct;39(10):1867-82.

[4] Matzkin E, Curry EJ, Whitlock K. Female Athlete Triad: Past, Present, and Future. J Am Acad Orthop Surg. 2015 Jul; 23(7):424-32.

[5] Martinsen M, Sundgot-Borgen J: Higher prevalence of eating disorders among adolescent elite athletes than controls. Med Sci Sports Exerc 2013;45(6):1188–1197.

[6] Sundgot-Borgen J, Torstveit MK. Prevalence of eating disorders in elite athletes is higher than in the general population. Clin J Sport Med 2004;14:25–32.

 [7] Javed, Asma & Tebben, Peter & R Fischer, Philip & N Lteif, Aida. (2013). Female Athlete Triad and Its Components: Toward Improved Screening and Management. Mayo Clinic proceedings. Mayo Clinic. 88. 996-1009.

[8] Gibbs JC, Williams NI, De Souza MJ. Prevalence of individual and combined components of the female athlete triad.Med Sci Sports Exerc. 2013;45(5):985-996.